مقدمه:
مشارکت به معنای سنتی آن از دیرباز در جوامع انسانی وجود داشته و مورد توجه صاحب نظران بوده است. در میان انواع مشارکت، مشارکت مدنی از جایگاه رفیعی برخوردار است که بر پایه تعامل میان افراد شکل می‌گیرد و بر بعد حق مداری در مقایسه با وظیفه مداری متمرکز است.
اصول شهروندی، اعتماد اجتماعی، پاسخگویی و نظارت، آزادی و عدالت، حقوق و تکالیف و ... پایه‌های مشارکت مدنی را پی ریزی می‌کنند. جایگاه مشارکت و اندیشه محله گرایی را می‌توان با توجه به پیامدهای صنعتی شدن، شهرنشینی، سواد، تغییر الگوی مصرف، بهبود سطح زندگی و توسعه ارتباطات دریافت که تحول در این زمینه‌ها گسترش معظلات اجتماعی، گسیختگی ساختار سنتی، فقر و بیکاری و مشکلات روحی روانی و ... را به دنبال داشته است. بر این اساس عالمان اجتماعی بر این نکته تأکید می‌کنند که چگونه می‌توان نظم اجتماعی مطلوبی را برای به حداقل رساندن این مشکلات ساماندهی کرد؟
یکی از این راهکارها، گسترش اندیشه محله گرایی و سازمان‌های محلی است. محله گرایی می‌کوشد نوعی نظم اجتماعی برقرار سازد تا در سایه آن مناسبات اجتماعی تنظیم گردیده و امنیت اجتماعی، تفاهم و مشارکت مدنی تحقق یابد. به علاوه مشارکت مدنی در سطح محله میتواند موجب وفاق اجتماعی گردیده، از بار مسئولیت و تصدی گری دولت نیز بکاهد. از آنجا که مشارکت مدنی در ایران با شکل گیری شوراهای اسلامی نمود عینی‌تری پیدا کرد و به تدریج به عنوان یک حق در جامعه مطرح گردید، تشکل‌ها، انجمنهای محلی و شورایاری‌های محلات، حلقه ارتباطی میان مدیریت محلی و شهروندان هستند که در واقع به تمرین مشارکت مدنی در سطح محلی می‌پردازند .
با توجه به اینکه سرعت گسترش تهران و تبدیل آن به کلانشهر، تغییر شرایط زندگی، تغییر نیازها و افزایش جمعیت در بسیاری از مناطق، لزوم بازنگری مدیریت در این شهر را موجب گشته است. طرح انتقال اداره شهرها از منطقه محوری به ناحیه محوری و سپس محله محوری چند سالی است که به عنوان راهکاری برای مدیریت بهتر و ارائه حداکثر خدمات به حداکثر شهروندان به پروژه‌ای با اهمیت برای مدیران شهر تهران و با تشکیل شوراهای اسلامی شهر و روستا، بر اساس اصول 6، 7، 100، 101، 103، 105 و 106 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، گسترش فکر و عمل شورایی به ضرورتی تاریخی و اجتناب ناپذیر تبدیل شده است.
به استناد ماده هفتاد و یک قانون تشکیلات، وظایف و انتخابات شوراهای اسلامی کشور و انتخاب شهرداران مصوب 1/3/1375 و با عنایت به حجم عظیم و گسترده مسائل و مشکلات مختلف شهری در ابعاد کمی و کیفی خصوصاً در کلان شهر تهران، رفع این مشکلات و بهبود شرایط مستلزم تمرکز زدایی و بهره گیری از نظرات و دیدگاه‌های آحاد مردم و مشارکت واقعی، پایدار، دائمی و نهادینه، تشکیل انجمن‌ها و سازمان‌ها و نهادهای مدنی داوطلبانه و مردمی است.
در راستای تحقق اهداف فوق و خصوصاً اجرای بندهای ششم و هفتم ماده 71 قانون فوق الذکر، شورای اسلامی شهر تهران به موجب این طرح اقدام به تأسیس انجمنهای شورایاری در محلات تهران نموده است چرا که موضوعات در سطح شهرهای بزرگی مانند تهران به قدری با هم متفاوتند که در برخی موارد نمی‌توان تصمیم واحدی برای همه مناطق شهر اتخاذ کرد، اما می‌توان به گونه‌ای عمل کرد که موضوعات و مشکلات در درون همان محله و با کمک و همیاری مستقیم ساکنان محله حل و برطرف شود. از این رو ایجاد نهادهای داوطلبانه مردمی به نام شورایاریها به عنوان اهرمی قوی به یاری مسئولین و مدیران شهری آمده است. مشارکت اجتماعی محلی در کشورهای مختلف به منظور کنترل سیاسی – اجتماعی و با علم به اینکه مشارکت هزینه برنامه‌های توسعه اجتماعی را کاهش می‌دهد و اجرای آن را تسهیل می‌کند، به کار می‌رود.
در مجموع، دولت‌ها با بهره گیری و حمایت از این شیوه مشارکتی اهدافی از جمله اهداف زیر را دنبال می‌کنند: استفاده ابزاری از مشارکت برای اجرای پروژه‌های توسعه‌ای، کنترل و در اختیار گرفتن جنبش‌های محلی، استفاده از جاذبه ساز و کارهای مشارکتی برای کسب مشروعیت سیاسی – اجتماعی کانالیزه کردن فعالیت‌های مشارکتی خودمختار در قالب ساز و کاری کلی که در اختیار دولت است یعنی ممانعت از هر نوع تکثر گرایی و جمع کردن واحدهای مشارکتی حاشیه‌ای در قالب کلی، مشابه کاری که در ایران قبل از انقلاب اسلامی با تکمیل حزب مردم یا حزب رستاخیز انجام گرفت.
علی ایحال، امروزه به خصوص در کشورهای در حال توسعه نه می‌توان دو مقوله مشارکت و دولت را از یکدیگر تفکیک کرد و نه می‌توان از مشارکت، بدون نقش داشتن دولت سخت گفت و هیچ دولتی نیز نمی‌تواند بدون عنایت به مشارکت و به کارگیری آن، برنامه‌های توسعه‌ای را دنبال کند.
از جمله مراکز اجتماعی همیاری است که عموماً در محلات مختلف از سوی اهالی و برای پاسخگویی به نیازهای مردم به وجود می‌آید.
چگونه می‌شود به اهداف پیش بینی شده در سند چشم انداز درباره تهران دست یافت؟ مورد بحث و کنکاش نیست اما به نظر اکثر کارشناسان برای رسیدن به این مهم باید از محلات فعالیت را آغاز کرد و در واقع بدون مشارکت مردم این مهم میسر نخواهد شد. لذا سیستم و ساختاری در محلات لازم است که تشکیل شورایاریها در 371 محله و سازماندهی و ساماندهی مناسب و برخورداری از تجارب کافی و لازم در این مورد، سرمایه‌ای ارزشمند به شمار می‌آید. از سوی دیگر ویژگی‌های فرهنگی و اجتماعی شورایاری و گستردگی آن پاسخی مناسب برای رفع نیازمندی‌های کلانشهر تهران است.
تعریف شورایاریها
«انجمن شوراياري، انجمني غيردولتي، غيرمتمركز، غيرسياسي، داوطلبانه و مشاركتي و از جهت اقتصادي خودگردان مي‌باشد». این تعریف در ماده 2 اساسنامه انجمنهای شورایاری مصوب شورای اسلامی شهر تهران آورده شده است.
شورایاریها نهادهای غیر دولتی و غیر سیاسی و داوطلبانه مردمی و محله‌اي هستند که به منظور ايجاد بستري براي شكل‌گيري ارتباط و تعامل سازنده و فراگير بين ساكنين محدوده‌هاي محلي با يكديگر از يكسو و با تشكل‌ها و نهادهاي مردمي از سوي ديگر به وجود میآیند در صورت برقراري مطلوب اين ارتباط و تعامل ضلع سومي نيز تشكيل خواهد شد كه آن ارتباط با نهادها و دستگاههاي دولتي يا فرامحله‌اي است و به زبان ساده‌تر شورایاریها منتخبین مردم جهت اداره بهتر محلات و رابط بین مردم و مسئولین (شورای شهر، شهرداری و سایر دستگاه‌های اجرایی) در انعکاس مشکلات وارائه دهندگان راهکارها برای هر چه بهتر اداره کردن محله به شمار می‌روند.
اهداف و انگیزه تشکیل شورایاریها
هدف کلی از تشكيل شوراياريها شكل‌گيري شبكه گسترده‌اي از روابط اجتماعي و فرهنگي، ايجاد همدلي و اعتماد، ايجاد حس تعلق شهروندي، ايجاد فضاي مشاركت فعال و درگيرانه و در نهايت تشكيل و افزايش سرمايه اجتماعي است.
از دیگر اهداف تشکیل شورایاریها می‌توان به بهره گیری از تجربه و تخصص شهروندان هر محله در اداره امور شهر و همان محله و برقراری ارتباط بین مردم و مسئولین و در نهایت واگذاری اداره امور محلات به خود مردم اشاره کرد. شوراها یك نهاد مردمی هستند كه عملاً نقش نظارتی در محلات و مناطق را دارند و انگیزه تشكیل آنها بستر سازی مشاركت مردم در اداره امور شهر و پل ارتباطی شهرداری با مردم هستند.
هدف از تشکیل شورایاریها در ماده 1 اساسنامه انجمن شورایاریها اینگونه مقرر گشته است: «در جهت تحقق و اجراي قانون شوراها و تقويت مشاركت هر چه بيشتر شهروندان تهراني در ساماندهي امور مختلف شهري و جلب همكاري واقعي آنان در ارتقاء كيفيت زندگي شهروندان انجمنهاي شوراياري شهر تهران وابسته به شوراي شهر تهران تشكيل مي‌شود».
تثبیت پایه های اصل مهم مردم سالاری، اجرایی کردن قانون تشکیلات شوراهای اسلامی مصوب مجلس شورای اسلامی، اجرای کامل اصول هفتم و یکصدم الی یکصد و ششم قانون اساسی، جلوگیری از ایجاد فاصله بین حکومت و مردم و تقویت ثبات در کشور و حرکت سریع‌تر به سوی رشد و توسعه از دیگر اهداف مهم تشکیل شورایاری‌هاست.
شورایاریها یك نهاد مردمی هستند كه عملاً نقش نظارتی در محلات و مناطق را دارند و انگیزه تشكیل آنها بستر سازی مشاركت مردم در اداره امور شهر و پل ارتباطی مردم با شوراها، شهرداری‌ها و سایر نهادهای دولتی هستند.
ساختار شورایاریها (شرایط عضویت و نحوه انتخاب اعضای شورایاریها)
ستاد هماهنگی و اجرایی شورایاریها:
در شورای اسلامی شهر تهران 5 نفر از اعضای شورا به عنوان اعضای ستاد هماهنگی و اجرایی شورایاریها مسئولیت سیاستگذاری، برنامه ریزی، نظارت، و هدایت امور شورایاریها را بر عهده دارند. دو نفر از اعضاي كميسيون فرهنگي و اجتماعي شورای اسلامی شهر تهران به انتخاب و معرفي اين كميسيون و سه نفر از اعضاي شوراي اسلامي شهر تهران مي‌باشند كه با تصويب شورا منصوب خواهند شد.
ستاد هماهنگی و اجرایی طی فراخوانی اقدام به برگزاری انتخابات معتمدین محل و ستاد نظارت بر انتخابات شورایاریها در هر منطقه از تهران می‌نماید. پس از تعیین ستاد نظارت در هر محله فراخوان ثبت نام از متقاضیان عضویت در شورایاری هر محل توسط ستاد نظارت انجام می‌پذیرد و بعد از بررسی و صلاحیت هر یک از کاندیداها، مرحله انجام انتخابات با نظارت کامل ستاد نظارت و ستاد هماهنگی و اجرایی شورای شهر صورت می‌پذیرد.
در مرحله بعد پس از انجام انتخابات و مشخص شدن اعضای شورایاری، اعضاء از بین خود یک نفر را به عنوان دبیر شورایاری محل انتخاب می‌نمایند سپس ستاد هماهنگی و اجرایی شورایاری‌های شورای اسلامی شهر از میان دبیران محلات نسبت به انتخاب یک نفر دبیر، یک نفر جانشین دبیر و یک نفر منشی برای هر منطقه از تهران به طور جداگانه اقدام می‌کند. دبير مسئوليت سخنگويي و ارتباط با ساير انجمن‌ها و مكاتبات انجمن را بر عهده خواهند داشت، نحوه ارتباط انجمن شوراياري طبق آئين‌نامه‌اي است كه توسط ستاد هماهنگي انجمنهاي شوراياري شوراي اسلامي شهر تهران تهيه و به تصويب خواهد رسيد.
دستورالعمل فعالیت‌های اولیه شورایاری محله‌های شهر تهران نیز توسط ستاد هماهنگی و اجرایی شورایاری‌های شورای اسلامی شهر تهران تهیه و به تصویب رسیده است.
وظايف ستاد هماهنگي شورایاری‌های شورای اسلامی شهر تهران را می‌توان برنامه‌ريزي، سياستگذاري و نظارت بر شوراياريها، ارائه گزارش فعاليت شوراياريها به شوراي شهر، هماهنگي‌هاي بين شوراياريها، ابلاغ تصميمات شوراي شهر به شوراياريها، پيگيري و اجراي برنامه‌ها و خط مشي‌هاي ابلاغ شده از شوراي شهر، انتقال پيشنهادات و نظرات و طرح‌هاي شوراياريها به شوراي شهر، بازرسي در صورت درخواست شوراي شهر و تشكيل كميته انضباطي، تشكيل ستاد اجرائي، تعيين و ابلاغ شرح وظايف آن، تعيين اعضاء و دبير آن ستاد و تعيين نحوه تعامل با شوراياريها نام برد. آئين نامه‌هاي اجرايي، انضباطي و انتخابات، طرح تفضيلي و ساختار سازماني شوراياريها و اصلاحات آن توسط ستاد هماهنگي تهيه و پس از تصويب اين ستاد لازم‌الاجرا می‌باشد. همچنین اعضاء و دبير ستاد اجرايي به پيشنهاد رئيس ستاد هماهنگي و تصويب اين ستاد منصوب خواهد شد.
وظايف ستاد اجرايي نیز عبارتند از: پيگيري و اجراي برنامه‌هاي ابلاغ شده از سوي ستاد هماهنگي، ايجاد تعامل بين شوراياريها و دستگاههاي اجرايي در جهت رفع مشكلات شوراياريها، پيگيري امور جاري و مالي شوراياريهاي محله‌ها، ارائه گزارش به ستاد هماهنگي و انجام امور مربوط به انتخابات شوراياريها مطابق تصميمات و ابلاغ ستاد هماهنگي.
كليه وظايف شورایاریها اعم از ارائه طرح‌ها و همكاري‌هايي كه نياز به تعامل با دستگاههاي اجرايي دارد از طريق هماهنگي با ستاد اجرايي شوراياري انجام خواهد شد.
شرايط عضويت و نحوه انتخاب اعضاي انجمن:
ماده 5 اساسنامه انجمنهای شورایاری شرايط داوطلبان عضويت در انجمن شوراياری به شرح ذیل بیان داشته است: داشتن حداقل 25 سال سن، داشتن حداقل سواد خواندن و نوشتن، نداشتن سوء سابقه کيفری، سکونت در محله مورد نظر به مدت حداقل شش ماه.
مطابق ماده 6 اساسنامه مذکور نیز تعداد اعضای اصلی و علی البدل انجمن شوراياری محله شامل 7 نفر عضو اصلی و 3 نفر علی البدل می‌باشد.
مدت انتخاب اعضای شورایاریها (اصلاح ماده 7 اساسنامه انجمنهای شورایاری)
مطابق ماده 7 اساسنامه انجمنهای شورایاری مدت انتخاب اعضاي اصلي و علي‌البدل انجمن شوراياري دو سال بوده است اما اعضاى شوراى شهر تهران با تصويب طرحى دو فوريتى مدت زمان فعاليت اعضاى اصلى و على البدل انجمن شورايارى محلات را از دو سال به چهار سال افزايش دادند. بررسى دو فوريت طرح اصلاح ماده هفتم مصوبه تشكيل انجمن شورا ياری‌ها در دستور كار چهلمين جلسه علنى شورای اسلامی شهر قرار گرفت و در نهایت به تصویب رسید.
رئيس شوراى شهر تهران در ارتباط با این مسئله، با اشاره به اين كه دولت و مجلس به دنبال كاهش تعداد انتخابات هستند، فرمودند: «بهتر است مدت زمان فعاليت شوراها چهار سال شود، تا مجبور به برگزارى انتخابات شوراياری‌ها براى هر دو سال يكبار نباشيم و هزينه‌هاى اضافى پرداخت نكنيم. ایشان در ادامه افزودند: طبق قانون، شوراى شهر مى‌تواند معتمدان محل را به عنوان نمايندگان خود انتخاب كند و با لحاظ اين موضوع، افزايش دوره فعاليت شوراياری‌ها ايراد حقوقى ندارد».
اركان انجمنهاي شوراياري
اركان انجمن عبارتند از: انجمن شوراياري و گروه‌هاي كاري.
وظايف شوراياريهاي محلات
مهمترين فعاليت‌هايي كه انجمنهاي معتمدين محلات (شوراياری‌ها) بايد در رأس امور خود قرار دهند اعم است از:
1- شناسايي مسائل، مشكلات محله در حوزه‌هاي مختلف عمراني، فرهنگي، اجتماعي، خدماتي، اقتصادي، ورزشي، رفاهي و طبقه بندي آنها همچنين اعلام حداكثر ده مورد اولويت اول از مسائل ياد شده به ستاد اجرايي جهت پيگيري‌هاي لازم.
2- ارائه راه¬حل‌هاي رفع مشكلات و نارسايي‌هاي ياد شده در محله به ستاد اجرايي با در نظر گرفتن امكانات و فرصتهاي موجود دو سطح:
الف) سطح خُرد: ارائه هر گونه راه حل جهت حل مسائل و مشكلات، مي‌بايست پيشنهادي مبتني بر تعيين سهم مشاركت اجتماعي مردم محله، در حل مسائل ياد شده را در بر داشته باشد.
ب) سطح كلان: ارائه هر گونه راه كار در حل مشكلات مذكور در هر محله، مي‌بايست پيشنهاد مبتني بر تعيين سهم تعامل دستگاههاي اجرايي ذيربط در حل مسائل و مشكلات ياد شده را در برداشته باشد.
3- پيگيري مكاتبات اعلامي ستاد هماهنگي شوراياريهاي شوراي اسلامي شهر تهران به ستاد مشاركتهاي اجتماعي هر منطقه و يا ساير دستگاههاي اجرايي ذيربط در خصوص مشكلات و راه حل‌هاي ارائه شده توسط انجمنهاي معتمدين محلات (شوراياري).
4- همكاري جدي با كليه دستگاههاي اجرايي مسؤول در سطح محلات جهت رفع مشكلات و نارسايي‌هاي مربوطه براساس ظرفيت‌ها و امكانات موجود.
اساسنامه انجمنهای شورایاری در ماده 11 خود وظایف شورایاریها را به شرح ذیل مقرر نموده است:
1- شناسايي مشكلات، ارائه طرح و پيشنهاد و تلاش در جهت ايجاد محيطي سالم از نظر زيست محيطي با اهداف مبارزه با آلودگي‌هاي خاك، آب، آلودگي‌هاي صوتي و صرفه‌جويي انرژي در اماكن.
2- شناسايي مشكلات و ارائه طرح و پيشنهاد براي بهبود وضعيت سفرهاي درون شهري با هدف بهينه‌سازي حمل و نقل.
3- تهيه طرح و پيشنهاد در زمينه ايجاد نشانه‌ها و يادمان‌هاي شهري و پيشنهاد نامگذاري معابر، ميادين، خيابان‌ها و كوچه‌ها.
4- ارائه طرح و پيشنهاد در جهت فراهم آوردن امكانات، گذران اوقات فراغت جوانان و نوجوانان و گسترش مراكز تفريحي، ورزشي و هنري با هماهنگي ستاد اجرايي.
5- همكاري با شوراي اسلامي شهر تهران براي برقراري آرامش و امنيت شهري و مبارزه با آسيب‌هاي اجتماعي و زمينه‌هاي جرم‌خيز.
6- همكاري با شوراي اسلامي شهر براي معرفي و آموزش حقوق و وظايف شهروندي و مشاركتهاي مردمي و آگاه‌سازي همگاني.
7- ارائه طرح و پيشنهاد براي خودگرداني اماكن عمومي، تمهيد و تدارك زيباسازي و بهينه سازي فضاي زيست شهري.
8- همكاري در ايجاد و گسترش فضاي سبز و اداره خودگردان بوستان‌هاي شهري.
9- همكاري با شوراي اسلامي شهر تهران در جهت توسعه مؤسسات عام المنفعه و فعاليت‌هاي داوطلبانه.
10- بررسي و شناخت كمبودها, نيازها و نارسائيهاي اجتماعي، فرهنگي، آموزشي، بهداشتي، اقتصادي، رفاهي و عمراني محله.
11- تهيه طرح و پيشنهاد در زمينه‌هاي مختلف زندگي شهري.
12- همكاري با شوراي اسلامي شهر تهران در جهت تاسيس انواع انجمنهاي داوطلبانه در زمينه‌هاي امدادي، اجتماعي ارشادي و تشكيل تعاوني‌هاي توليد، توزيع و مصرف ارزاق عمومي.
13- همكاري با شوراي اسلامي شهر تهران در جهت كنترل قيمت‌ها و نرخ كرايه درون شهري.
14- ارائه طرح‌ها و پيشنهادات جهت آموزش برنامه‌هاي دفاع غيرنظامي به شهروندان و همكاري با شورا جهت مقابله و پيشگيري از حوادث غيرمترقبه.
15- همكاري در جهت اداره فضاهاي عمومي از قبيل دارالتحفيظ، فضاهاي ورزشي، نگارخانه‌ها و... با هماهنگي ستاد اجرايي شوراياري.
16- همكاري و همياري در اداره اماكن مذهبي و فرهنگي بنا به درخواست دستگاههاي ذيربط.
17- مشاركت در برگزاري انتخابات مجلس، رياست جمهوري، خبرگان از طريق همكاري با مسئولين و در صورت درخواست مراجع قانوني ذيربط.
18- همكاري در جهت ساماندهي حمل و نقل شهري.
با تصويب ستاد هماهنگي انجمنهاي معتمدين محلات (شوراياريها)، «آيين نامه حقوق و مسئوليت متقابل شهروندان و انجمنهاي معتمدين محلات تهران مشخص و اعلام شده است.
در مقدمه آيين نامه مذكور يكي از دلايل تشكيل نهادهاي داوطلبانه مردمي و محله‌اي، ايجاد بستر براي شكل گيري ارتباط و تعامل سازنده و فراگير بين ساكنان محدوده‌هاي محلي با يكديگر و همچنين با نهادهاي مردمي شمرده شده است. در صورت برقراري مطلوب اين ارتباط و تعامل ضلع سومي نيز تشكيل خواهد شد كه آن ارتباط با نهادها و دستگاههاي دولتي مسئول محله‌اي يا فرا محله‌اي است. شكل گيري شبكه گسترده‌اي از روابط اجتماعي و فرهنگي، ايجاد همدلي و اعتماد، ايجاد حس تعلق شهروندي، ايجاد فضاي مشاركت فعال و درگيرانه و در نهايت تشكيل و افزايش سرمايه اجتماعي از اهداف تشکیل شورایاریها می‌باشد و بدین منظور وظايف و حقوق متقابل شهروندان و انجمنهاي معتمدان محلات (شوراياريها) به شرح زير مطرح مي‌شود:
الف) مسئوليت متقابل ساكنان محلات در قبال انجمنهاي معتمدان محلات (شوراياري)
1- همكاري با اعضاي انجمن معتمدان محلات (شوراياريها)به عنوان نمايندگان منتخب محله در امور مختلف محلی.
2- كمك در معرفي، شناسايي و تعريف و تثبيت جايگاه انجمن شوراياري در محله به طريق مقتضي.
3- همفكري و مشاور به اعضاي انجمن معتمدان محله (شوراياريها) محله در شناسايي مشكلات، پيشنهاد راه حل‌ها و ارتقاي وضعيت محله.
۴ـ مشارکت و همكاري در اجراي برنامه‌ها و فعاليت‌هاي تدارك ديده شده توسط انجمنهاي معتمدان محله‌ها (شوراياريها).
۵ـ همكاري با انجمن معتمدان محله (شوراياريها) در اطلاع رساني طرح‌ها، برنامه‌ها، فعاليت‌ها و اقدامات انجمن معتمدان محله (شوراياريها) در محله.
۶ـ همكاري با انجمن معتمدان محله (شوراياريها) در تشكيل گروه‌هاي كار محله‌اي و عضويت در اين گروه‌ها.
۷ـ نظارت بر كار انجمن معتمدان محله (شوراياريها) پرسشگري قاعده‌مند و منطقي و مبتني بر طرح مطالبات و نيازهاي عمومي محله و با در نظرگرفتن موانع، محدوديت‌ها و واقعيت‌ها.
۸ـ همكاري با انجمن معتمدان محله (شوراياريها) در ارائه آمار، ارقام و اطلاعات محله‌اي، كمبودها، قوت‌ها، استعدادها و قابليت‌هاي محله.
۹ـ آشنا شدن با شرح وظايف و عملكرد انجمن معتمدان محله‌ها (شوراياريها) و تعديل و منطقي كردن مطالبات متناسب با شرح وظايف شوراياريها.
۱۰ـ حضور در جلسات، نشست‌ها و برنامه‌هايي كه توسط انجمنهاي معتمدان محله‌ها (شوراياريها) در محله برگزاري مي‌شود.
۱۱ـ ساير كمك‌ها و همكاري‌هايي كه بنا بر شرايط و امكانات محله مي‌تواند توسط ساكنان محل در راستاي پيشرفت و آباداني محله انجام گيرد.
ب) وظايف متقابل انجمن معتمدان محله‌ها (شوراياري) در قبال ساكنان محله
۱ـ اعتماد و اعتقاد به مردم محله به عنوان پشتوانه اصلي و حمايتي انجمن معتمدان محله‌ها (شوراياريها).
۲- تلاش و همت صادقانه و مخلصانه و مستمر در جهت حل مشكلات مردم محله
۳ـ انتقادپذيري و توجه به ديدگاه‌ها و نظرات مطرح شده از سوي ساكنان محله مبتني بر اصل تكريم ارباب رجوع.
۴ـ مشاركت دادن ساكنان در نيازسنجي، امكان سنجي، تصميم سازي، تصميم گيري، اجرا، نظارت و ارزيابي برنامه‌هاي محلي.
۵ـ پايبندي به اطلاع رساني و پاسخگويي به مردم محله در قبال مسئوليت‌ها، اختيارات و اقداماتي كه شوراياران پيگيري مي‌نمايند.
6- پايبندي به پذيرش و استفاده از مشاركت فعال و آگاهانه شهروندان محله در زمينه‌هاي مختلف از طرق مقتضي.
۷ـ پذيرش نظارت مردمي و لحاظ كردن نظرات و تصميمات ساكنان محله در برنامه ريزي‌ها و تصميم گيري‌ها.
۸ـ داشتن ارتباط مستمر و سازنده با مردم محله از طرق مقتضي و در همه حال.
۹ـ پيگيري منافع عام مردم محله به جاي منافع فردي، خاص يا گروهي و ارتباط با ساكنان بخش‌ها، خيابان‌ها و كوچه‌هاي مختلف محله.
۱۰ـ حضور برنامه ريزي شده در دفتر و يا محل برگزاري جلسات انجمن به منظور دريافت نامه‌ها، مكاتبات و مراجعات مردمی.
۱۱ـ و ساير وظايف و اقداماتي كه شوراياران بنا بر شرايط و امكانات محلي در راستاي جذب، گسترش سازماندهي مشاركت ساكنان محله در قالب شوراياري مي‌توانند انجام دهند.
گروهای کاری (کمیته‌های تخصصی)
مطابق ماده 12 اساسنامه انجمنهای شورایاری، «انجمنهای شوراياري محلات به منظور حسن انجام وظايف و امور محوله اقدام به تشكيل گروه‌هاي كاري داوطلبانه با حضور متخصصين خواهند نمود».
شورایاریها برای انجام مطلوب‌تر وظایف و ایفای نقش موثرتر نیازمند هماهنگی و همفکری هستند. برای ایجاد هماهنگی بیشتر و همچنین بالابردن سطح کارشناسی طرح‌ها، تصمیمات و اقدامات آنها تشکیل «کمیته تخصصی» هر محله یکی از راهکارهای در نظر گرفته شده ستاد شورایاری به شرح مندرج در آئین نامه تشکیل کمیته‌های تخصصی می‌باشد. کميته‌هاي تخصصي باید تحت نظر اعضاي شورا در نقاط مختلف شهر تشکيل شود و مجموعه نظرات و خواسته‌ها و ايده‌هاي کارشناسانه توليد شده توسط اين کميته‌ها در قالب يک نظام منسجم در اختيار شورا قرار گيرد، اين کميته‌ها مي‌توانند بر حسب گروه‌هاي متخصص جامعه مانند دانشگاهيان، فرهنگيان و نيز گروه‌هاي اجتماعي مانند جوانان، زنان و غيره تشکيل شوند و داراي زير کميته‌هايي باشند که موضوعات و مباحث مورد نظر را در هر زمينه جمع بندي و به شورا منعکس کنند. کمیته‌ي تخصصي در دل شوراياري هر محله پيشنهادي مطلوب در جهت پيشبرد سريعتر اهداف و برنامه‌ها است.
اهداف و ضرورت تشکیل کمیته‌های تخصصی شورایاریها در آئین نامه مصوب ستاد هماهنگی و اجرایی شورای اسلامی شهر تهران، استفاده بهینه از تجارب و تخصص تمامی اعضای شورایاری، تقویت بهینه کارشناسی شورایاران در زمینه طرح‌ها و برنامه‌های مصوب، برنامه ریزی برای مشارکت تمامی اعضای شورایاری در تدوین و اجرای برنامه‌ها و نظارت بر فعالیتها، تفکیک و اولویت گذاری منطقی مسائل مورد بررسی در شورایاری و تقسیم کار مناسب و منطقی با استفاده درست از تخصص و تجربه هرکدام از اعضاء بیان شده است. در هر محله 3 کمیته تخصصی به شرح زیر تشکیل می‌گردد:
1- کمیته خدمات شهری و زیست محیطی.
2- کمیته فرهنگی، اجتماعی و ورزشی.
3- کمیته شهرسازی و ترافیک.
تعداد اعضای هر کمیته تخصصی در محله حداقل 3 نفر و حداکثر 5 نفر می‌باشد و هر کدام از اعضاء می‌توانند در یک یا حداکثر 2 کمیته عضو شوند.
ضرورت تشکیل شورایاریها
با توجه به وسعت و گستردگی کلانشهر تهران، اداره پایتخت نیازمند مدیریت محله‌ای است و این میسر نمی‌شود مگر با سپردن امور به مردم که تشکیل شورایاریها یکی از راهکارهای مشارکت شهروندان برای همکاری و تعامل با مدیریت شهری است. امروزه حتی شهرهای کوچک و بزرگ دیگری نیز در صدد تشکیل شورایاریها برآمده‌اند. در واقع برای انجام امور شهروندان باید از خود آنان کمک گرفت که تشکیل شورایاریها در همین راستا صورت می‌گیرد. استقلال شورایاریها سبب خواهد شد خواسته‌های متعارف مردم از طریق این نهاد مطرح و به گوش مسئولان اجرایی برسد .
امروزه اکثر صاحبنظران، تجربه مدیریت شهری متمرکز را شکست خورده دانسته و آن را بدون مشارکت شهروندان در اداره امور شهرها و تبدیل شهرنشینان به «شهروند» غیرممکن می‌دانند از این رو جلب مشارکت شهروندان یکی از دغدغه‌های اصلی مدیریت‌های نوین شهری محسوب می‌شود که دستیابی به این مهم جز از طریق تلاش علمی و برنامه‌ریزی شده مبتنی بر شناخت کافی از مساله امکان پذیر نمی‌باشد . لازمه‌ي تحقق دموکراسی مشاركت گسترده‌ي مردم در قالب انواع سازمان‌ها و تشكل‌ها است. تمركززدايي و محلي‌گرايي در واقع سپردن امور محلي به واحدهاي كوچك و به دست مردم است. ايجاد واحدهاي محلي، نظام مديريت و اداره امور شهري را كارآمدتر ميكند و باعث صرفه جويي‌هاي اقتصادي چشم‌گيري خواهد شد . بنا به مقاله «تشکیل شورایاریها، از ضرورت تا مدیریت شهری» به قلم مهندس مهدی رضایی تکبیری قائم مقام شهرداری منطقه 8 تهران، حضور افراد بوم موجب استحکام محله‌ها می‌شود، زیرا این افراد با مشکلات محلی آشنایی کافی دارند که می‌توانند در ارتقای سطح فرهنگی و خدمات رسانی در محلات مثمرثمر باشند. در واقع، یکی از دلایل و ضرورت‌های تشکیل نهادهای داوطلبانه مردمی و محله‌ای ایجاد بستری برای شکل گیری ارتباط و تعامل سازنده و فراگیر بین ساکنین محدوده‌های محلی با یکدیگر از یکسو و تشکل‌ها و نهادهای مردمی از سوی دیگر است. در صورت برقراری و ارتباط و تعامل ضلع سومی نیز تشکیل خواهد شد که آن ارتباط با نمایندگان نهادها و دستگاه‌های اجرایی مسئول محله‌ای یا فرا محله‌ای‌ست.
شورایاریها کوچکترین هسته مشارکت مردمی در یک جامعه دموکراتیک برای دخالت دادن مردم در مشکلات خود هستند. در واقع شورایاریها را می‌توان نماد یک حرکت مردمی در انعکاس مشکلات و همکاری با مسئولین در برنامه‌های تبیین شده تلقی کرد که در صورت بهاء دادن به آنها، یک بازوی بسیار قدرتمند در کلانشهرهایی چون تهران خواهند بود و قطع به یقین این بازوی مهم در شوراهای اسلامی شهر و حتی کمک به شهرداری‌ها نقش موثری دارد.
تشکیلات شورایاریها میتواند هسته ارزنده‌ای در تبادل نظر بین مردم و مسئولین اجرایی باشد و حتی میتواند در انعکاس موضوعات کلان ممکلتی مثل وضعیت اقتصادی نیز موثر باشد. شورایاریها نشان داده‌اند که بدون داشتن هزینه و بار مالی و با بهره گیری از افرادی که به وظایف خود آشنا هستند می‌توانند خدمات خوبی برای محلات داشته باشند. شورایاریها مبنای اشتراک مساعی و مشارکت دادن اقشار جامعه و نمایندگان آنها در مراحل تصمیم سازی و تصمیم گیری کشور هستند. این حق مردم است که در فعالیتها، سیاست گذاری‌ها و تصمیم گیری‌ها در سطح ملی، منطقه‌ای، استانی، شهری و محلی مشارکت فعال داشته باشند، زیرا انعکاس مسائل و مشکلات محلی و منطقه‌ای میتواند مسئولین امر را مطلع کند.
بنابراین، انتخاب افرادی در این راستا به عنوان اعضای شورای شهر و در سطح محلات و شورایاریها میتواند نقش فعالی در حل مشکلات و هموار کردن مسیر خدمت رسانی داشته باشد. لذا، هر چقدر بتوانیم مشارکت مردمی را در اداره امور و مراحل خدمت رسانی بیشتر کرده و مردم را در این مسیر دخالت دهیم موفق‌تر عمل کرده ایم. البته باید جایگاه و محدوده اختیار شورایاران مشخص شود تا انتظارات در این حیطه بررسی گردد.
شورایاریها می‌توانند بازوان توانای شورای شهر و مجموعه مدیریت شهری برای حل معضلات محلی باشند. بدیهی است که فعالیت شورایاری محله‌ها امری ضروری و قابل قبول است چرا که برای انجام امور مردم باید از خود مردم کمک گرفت.
آقای قالیباف شهردار محترم تهران ضرورت تشکیل شورایاریها را اینگونه شرح می‌دهند: «کلان شهري مانند تهران با اين اندازه جمعيت، شامل مناطق و محله‌هاي مختلفي است و براي اداره خوب مسائل اجتماعي، فرهنگي، سياسي و فني شهر بايد مشکلات را از آخرين نقطه موثر در زندگي شهروندان حل کنيم تا مشکل يک محله به مشکل منطقه و شهر تبديل نشود».
مشارکت شهروندان در مديريت شهري مي‌تواند در تامين منابع اقتصادي، کاهش هزينه خدمات، افزايش انسجام اجتماعي، کاهش آسيب‌ها و تنش‌هاي ناشي از زندگي شهري و رضايت شهروندان موثر باشد. از اين رو مديريت شهري در صورتي مي‌تواند موفق باشد که از پايين‌ترين سطح تا بالاترين سطح در آن مديريت کلان شهري، مديريت شهري - مناطق شهري- نواحي شهري و محلات شهري به عنوان لايه‌هاي سياست گذاري و تصميم گيري وجود داشته باشد.
کارشناسان معتقدند توسعه خدمات شهري و اجرايي طرح‌هاي مشارکتي و محله‌اي راهي است که در ايجاد نقش شهروندي موثر است و در واقع رفاه شهري مي‌تواند شهرنشين را به شهروند تبديل کند. از سوي ديگر توجه عادلانه به توسعه در محله‌هاي مختلف شهر و تقسيم يکسان طرح‌ها و بودجه‌هاي شهري در محله‌هاي مختلف راهي است که مي‌تواند در تشويق شهروندان به مشارکت شهري موثر باشد. رئيس کميسيون فرهنگي اجتماعي شوراي شهر تهران مي‌گويد: شوراياري محله در 374 محله تهران که متشکل از معتمدين محله است توانسته‌اند تعامل مثبتي را با مردم برقرار کنند که اين همان تجلي شهروندي است محلات کانون تحولات شهري می‌باشد و از فضاي محله به عنوان بهترين مکان براي نهادينه کردن مفهوم شهروندي می‌توان نام مي‌برد. جامعه شناسان معتقد هستند که مشارکت شهروندان بايد از سطحي‌ترين موارد تا طرح‌هاي بزرگ شهري ديده شود. در صورتي که اين امر صورت گيرد مردم براي سرمايه گذاري در حوزه شهري تشويق شده و سرمايه‌هاي بخش خصوصي به اين سمت سرازير مي‌شود و مشکلات کمبود اعتبار و مالي شهرداري نيز براي اجراي پروژه‌هاي شهري تا حدودي مرتفع خواهد شد .
معاون اجتماعي و فرهنگي شهرداري تهران جناب آقای نوريان بیان می‌دارند: «شهروند سالم، خانواده سالم، محله سالم و شهر سالم با توسعه محلات، به عنوان کوچکترين واحد شهري محقق مي‌شود. انجام مطالعات اجتماعي با رويکرد کاربردي و براي حل علمي معضلات محلي و افکار سنجي و انجام امور فرهنگي، اجتماعي و هنري از برنامه‌هاي شهرداري تهران براي محله‌ها است.
بخش اعظم فعاليت‌هاي شهرداري در حوزه آسيب‌هاي اجتماعي، ايجابي و پيشگيرانه است و تنها در بخش‌هاي اندک و مشخصي با آسيب‌ها و معضلات اجتماعي مبارزه مي‌شود. هويت محله‌اي مي‌تواند به عنوان زمينه‌اي عملي و در دسترس براي مشارکت مدني شهروندان مورد توجه مديريت شهري قرار گيرد. مشارکت‌هاي اجتماعي مردمي، استفاده از قابليت‌ها و توانايي‌هاي شهروندان در ساماندهي امور شهر، افزايش توان مديريت شهري در اجراي پروژه‌ها و طرح‌ها، احصاء مشکلات و چالش‌هاي واقعي شهروندان و ساکنان هر محله و تعامل با حوزه‌هاي دولتي و عمومي از مهمترين اهداف رويکرد محله محوري در مديريت شهري است. بهترين راه انتقال مشکلات و خواسته‌هاي مردم به مديريت شهري و دستگاه‌ها نيز شوراياريها هستند که تاکنون اين حلقه مفقوده بوده است. از ديگر مزاياي مشارکت شهروندي را اولويت بندي اجراي طرح‌ها و پروژه‌هاي شهري با توجه به تصميم شهروندان است. اظهارات مسئولان مديريت شهري نشان مي‌دهد که لزوم مشارکت شهروندان در مسايل شهري را درک کرده‌اند و در تلاش هستند با هدفدار کردن اقدامات شهرداري براي رسيدن به اين خواسته، روحيه شهروندي و همياري گروهي را در ساکنان پايتخت تقويت کرده و از مشکلات اين کلان شهر بکاهند».
نمي‌توان از اعضاي شوراياريها انتظار كار تخصصي و مديريت تمام عيار شهري را داشت ولي مي‌توان از طريق اين طرح، مشكلات مردم را به شكل بكر و دست‌نخورده از زبان افرادي از دل محلات و مردم و بدون درگيري با سلسله مراتب اداري دريافت كرد.
جایگاه شورایاریها
اصولاً جايگاه واقعي شوراياريها در مديريت شهري كجاست و بالاخره آنها در كجاي هرم مديريت شهري اعم از سياستگذاري، تصميم گيري و يا اجرا قرار دارند؟ ماهيت وظايف شوراياري صرفاً جنبه شناسايي، نظارتي، مشورتي و همكاري دارد. شورایاریها می‌توانند بازوان توانای شورای شهر و مجموعه مدیریت شهری برای حل معضلات محلی باشند. در واقع شورایاریها حلقه واسط بين مردم و منتخبين مردم در شوراي شهر هستند. اصولاً فلسفه وجودي شوراها فراهم كردن بستر مناسب براي مشاركت و مداخله مردم در روند تصميم سازي و تصميم گيري است. شوراي شهر تهران براي انجام وظایف خود نياز به بازوهاي گسترده و قوي در سطح شهر دارد و شوراياريها مي‌توانند در اين زمينه به شوراي شهر كمك كنند. براي مثال، يكي از وظايف شوراهای شهر بررسي و شناخت كمبودها، نيازها، نارسايي‌هاي اجتماعي، فرهنگي، آموزشي، بهداشتي، اقتصادي و رفاهي و تهيه طرح‌ها و پيشنهادهاي اصلاحي و راه حل‌ها جهت برنامه ريزي و ارائه آن به مقامات ذيربط مي‌باشد. از اين رو براي شناخت اين كمبودها و نارسايي‌ها بستر و بازويي مناسب‌تر و بهتر از شوراياريهاي محلات وجود ندارد، زيرا به دليل ارتباط تنگاتنگ و نزديك با مردم محله و اشراف آنها بر مسائل و مشكلات مي‌توانند با بررسي نيازهاي موجود، بهترين پيشنهادها و راه حل‌ها را جهت برنامه ريزي و رفع مشكلات به شوراي شهر منتقل كنند .
البته، مسائل و نيازها، نارسايي‌ها و كمبودها و يا راه حل‌هاي مربوط به آنها، لايه‌هاي متفاوتي دارد. بعضي از اين مسائل در سطح كلان و بعضي ديگر در لايه‌هاي مياني و بعضي نيز در لايه‌هاي خرد مطرح است. بعضي از مشكلات و مسائل خرد را خود شوراياريها مي‌توانند در محل به طور مستقيم از طريق ارتباط با دستگاه ذيربط كه لزوماً ممكن است شهرداري هم نباشد حل كنند برای مثال خود مردم مي‌توانند به شهرداري ناحيه پيشنهاد دهند كه محل جمع آوري زباله به مكان ديگر كه محل مناسب‌تري است منتقل شود. اين را خودشان مي‌توانند پيگيري كنند و يا مثلاً براي حفاظت و نگهداري از پارك‌هاي محله خود مردم طرح و برنامه بدهند و نيازي به انجام آن توسط بخش بالا دستي (شوراي شهر) نمي‌باشد و بسياري از مسائل و مشكلات خرد را خودشان مي‌توانند حل كنند. در حقیقت قصد بر این است که به بخش‌هايي كه مردم مي‌توانند مشكلات خود را حل كنند، شكل قانونمند و رسميت يافته داده شود البته يك سري مسائل مياني و برخي مسائل كلان وجود دارد كه حل آنها نيازمند ارائه يك برنامه جامع و گسترده از سوی شورایاریها در شوراي شهر می‌باشد. نكته قابل توجه اين است كه نمي‌توان از اعضاي شوراياريها انتظار كار تخصصي و مديريت تمام عيار شهري را داشت ولي مي‌توان از طريق اين طرح، مشكلات مردم را به شكل بكر و دست‌نخورده از زبان افرادي از دل محلات و مردم و بدون درگيري با سلسله مراتب اداري دريافت كرد. شورایاریها می‌توانند بازوان توانای شورای شهر و مجموعه مدیریت شهری برای حل معضلات محلی باشند.
مشارکت به معنای سنتی آن از دیرباز در جوامع انسانی وجود داشته و مورد توجه صاحب نظران بوده است. در میان انواع مشارکت، مشارکت مدنی از جایگاه رفیعی برخوردار است که بر پایه تعامل میان افراد شکل می‌گیرد و بر بعد حق مداری در مقایسه با وظیفه مداری متمرکز است.
اصول شهروندی، اعتماد اجتماعی، پاسخگویی و نظارت، آزادی و عدالت، حقوق و تکالیف و ... پایه‌های مشارکت مدنی را پی ریزی می‌کنند. جایگاه مشارکت و اندیشه محله گرایی را می‌توان با توجه به پیامدهای صنعتی شدن، شهرنشینی، سواد، تغییر الگوی مصرف، بهبود سطح زندگی و توسعه ارتباطات دریافت که تحول در این زمینه‌ها گسترش معظلات اجتماعی، گسیختگی ساختار سنتی، فقر و بیکاری و مشکلات روحی روانی و ... را به دنبال داشته است. بر این اساس عالمان اجتماعی بر این نکته تأکید می‌کنند که چگونه می‌توان نظم اجتماعی مطلوبی را برای به حداقل رساندن این مشکلات ساماندهی کرد؟
یکی از این راهکارها، گسترش اندیشه محله گرایی و سازمان‌های محلی است. محله گرایی می‌کوشد نوعی نظم اجتماعی برقرار سازد تا در سایه آن مناسبات اجتماعی تنظیم گردیده و امنیت اجتماعی، تفاهم و مشارکت مدنی تحقق یابد. به علاوه مشارکت مدنی در سطح محله میتواند موجب وفاق اجتماعی گردیده، از بار مسئولیت و تصدی گری دولت نیز بکاهد. از آنجا که مشارکت مدنی در ایران با شکل گیری شوراهای اسلامی نمود عینی‌تری پیدا کرد و به تدریج به عنوان یک حق در جامعه مطرح گردید، تشکل‌ها، انجمنهای محلی و شورایاری‌های محلات، حلقه ارتباطی میان مدیریت محلی و شهروندان هستند که در واقع به تمرین مشارکت مدنی در سطح محلی می‌پردازند .
با توجه به اینکه سرعت گسترش تهران و تبدیل آن به کلانشهر، تغییر شرایط زندگی، تغییر نیازها و افزایش جمعیت در بسیاری از مناطق، لزوم بازنگری مدیریت در این شهر را موجب گشته است. طرح انتقال اداره شهرها از منطقه محوری به ناحیه محوری و سپس محله محوری چند سالی است که به عنوان راهکاری برای مدیریت بهتر و ارائه حداکثر خدمات به حداکثر شهروندان به پروژه‌ای با اهمیت برای مدیران شهر تهران و با تشکیل شوراهای اسلامی شهر و روستا، بر اساس اصول 6، 7، 100، 101، 103، 105 و 106 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، گسترش فکر و عمل شورایی به ضرورتی تاریخی و اجتناب ناپذیر تبدیل شده است.
به استناد ماده هفتاد و یک قانون تشکیلات، وظایف و انتخابات شوراهای اسلامی کشور و انتخاب شهرداران مصوب 1/3/1375 و با عنایت به حجم عظیم و گسترده مسائل و مشکلات مختلف شهری در ابعاد کمی و کیفی خصوصاً در کلان شهر تهران، رفع این مشکلات و بهبود شرایط مستلزم تمرکز زدایی و بهره گیری از نظرات و دیدگاه‌های آحاد مردم و مشارکت واقعی، پایدار، دائمی و نهادینه، تشکیل انجمن‌ها و سازمان‌ها و نهادهای مدنی داوطلبانه و مردمی است.
در راستای تحقق اهداف فوق و خصوصاً اجرای بندهای ششم و هفتم ماده 71 قانون فوق الذکر، شورای اسلامی شهر تهران به موجب این طرح اقدام به تأسیس انجمنهای شورایاری در محلات تهران نموده است چرا که موضوعات در سطح شهرهای بزرگی مانند تهران به قدری با هم متفاوتند که در برخی موارد نمی‌توان تصمیم واحدی برای همه مناطق شهر اتخاذ کرد، اما می‌توان به گونه‌ای عمل کرد که موضوعات و مشکلات در درون همان محله و با کمک و همیاری مستقیم ساکنان محله حل و برطرف شود. از این رو ایجاد نهادهای داوطلبانه مردمی به نام شورایاریها به عنوان اهرمی قوی به یاری مسئولین و مدیران شهری آمده است. مشارکت اجتماعی محلی در کشورهای مختلف به منظور کنترل سیاسی – اجتماعی و با علم به اینکه مشارکت هزینه برنامه‌های توسعه اجتماعی را کاهش می‌دهد و اجرای آن را تسهیل می‌کند، به کار می‌رود.
در مجموع، دولت‌ها با بهره گیری و حمایت از این شیوه مشارکتی اهدافی از جمله اهداف زیر را دنبال می‌کنند: استفاده ابزاری از مشارکت برای اجرای پروژه‌های توسعه‌ای، کنترل و در اختیار گرفتن جنبش‌های محلی، استفاده از جاذبه ساز و کارهای مشارکتی برای کسب مشروعیت سیاسی – اجتماعی کانالیزه کردن فعالیت‌های مشارکتی خودمختار در قالب ساز و کاری کلی که در اختیار دولت است یعنی ممانعت از هر نوع تکثر گرایی و جمع کردن واحدهای مشارکتی حاشیه‌ای در قالب کلی، مشابه کاری که در ایران قبل از انقلاب اسلامی با تکمیل حزب مردم یا حزب رستاخیز انجام گرفت.
علی ایحال، امروزه به خصوص در کشورهای در حال توسعه نه می‌توان دو مقوله مشارکت و دولت را از یکدیگر تفکیک کرد و نه می‌توان از مشارکت، بدون نقش داشتن دولت سخت گفت و هیچ دولتی نیز نمی‌تواند بدون عنایت به مشارکت و به کارگیری آن، برنامه‌های توسعه‌ای را دنبال کند.
از جمله مراکز اجتماعی همیاری است که عموماً در محلات مختلف از سوی اهالی و برای پاسخگویی به نیازهای مردم به وجود می‌آید.
چگونه می‌شود به اهداف پیش بینی شده در سند چشم انداز درباره تهران دست یافت؟ مورد بحث و کنکاش نیست اما به نظر اکثر کارشناسان برای رسیدن به این مهم باید از محلات فعالیت را آغاز کرد و در واقع بدون مشارکت مردم این مهم میسر نخواهد شد. لذا سیستم و ساختاری در محلات لازم است که تشکیل شورایاریها در 371 محله و سازماندهی و ساماندهی مناسب و برخورداری از تجارب کافی و لازم در این مورد، سرمایه‌ای ارزشمند به شمار می‌آید. از سوی دیگر ویژگی‌های فرهنگی و اجتماعی شورایاری و گستردگی آن پاسخی مناسب برای رفع نیازمندی‌های کلانشهر تهران است.
تعریف شورایاریها
«انجمن شوراياري، انجمني غيردولتي، غيرمتمركز، غيرسياسي، داوطلبانه و مشاركتي و از جهت اقتصادي خودگردان مي‌باشد». این تعریف در ماده 2 اساسنامه انجمنهای شورایاری مصوب شورای اسلامی شهر تهران آورده شده است.
شورایاریها نهادهای غیر دولتی و غیر سیاسی و داوطلبانه مردمی و محله‌اي هستند که به منظور ايجاد بستري براي شكل‌گيري ارتباط و تعامل سازنده و فراگير بين ساكنين محدوده‌هاي محلي با يكديگر از يكسو و با تشكل‌ها و نهادهاي مردمي از سوي ديگر به وجود میآیند در صورت برقراري مطلوب اين ارتباط و تعامل ضلع سومي نيز تشكيل خواهد شد كه آن ارتباط با نهادها و دستگاههاي دولتي يا فرامحله‌اي است و به زبان ساده‌تر شورایاریها منتخبین مردم جهت اداره بهتر محلات و رابط بین مردم و مسئولین (شورای شهر، شهرداری و سایر دستگاه‌های اجرایی) در انعکاس مشکلات وارائه دهندگان راهکارها برای هر چه بهتر اداره کردن محله به شمار می‌روند.
اهداف و انگیزه تشکیل شورایاریها
هدف کلی از تشكيل شوراياريها شكل‌گيري شبكه گسترده‌اي از روابط اجتماعي و فرهنگي، ايجاد همدلي و اعتماد، ايجاد حس تعلق شهروندي، ايجاد فضاي مشاركت فعال و درگيرانه و در نهايت تشكيل و افزايش سرمايه اجتماعي است.
از دیگر اهداف تشکیل شورایاریها می‌توان به بهره گیری از تجربه و تخصص شهروندان هر محله در اداره امور شهر و همان محله و برقراری ارتباط بین مردم و مسئولین و در نهایت واگذاری اداره امور محلات به خود مردم اشاره کرد. شوراها یك نهاد مردمی هستند كه عملاً نقش نظارتی در محلات و مناطق را دارند و انگیزه تشكیل آنها بستر سازی مشاركت مردم در اداره امور شهر و پل ارتباطی شهرداری با مردم هستند.
هدف از تشکیل شورایاریها در ماده 1 اساسنامه انجمن شورایاریها اینگونه مقرر گشته است: «در جهت تحقق و اجراي قانون شوراها و تقويت مشاركت هر چه بيشتر شهروندان تهراني در ساماندهي امور مختلف شهري و جلب همكاري واقعي آنان در ارتقاء كيفيت زندگي شهروندان انجمنهاي شوراياري شهر تهران وابسته به شوراي شهر تهران تشكيل مي‌شود».
تثبیت پایه های اصل مهم مردم سالاری، اجرایی کردن قانون تشکیلات شوراهای اسلامی مصوب مجلس شورای اسلامی، اجرای کامل اصول هفتم و یکصدم الی یکصد و ششم قانون اساسی، جلوگیری از ایجاد فاصله بین حکومت و مردم و تقویت ثبات در کشور و حرکت سریع‌تر به سوی رشد و توسعه از دیگر اهداف مهم تشکیل شورایاری‌هاست.
شورایاریها یك نهاد مردمی هستند كه عملاً نقش نظارتی در محلات و مناطق را دارند و انگیزه تشكیل آنها بستر سازی مشاركت مردم در اداره امور شهر و پل ارتباطی مردم با شوراها، شهرداری‌ها و سایر نهادهای دولتی هستند.
ساختار شورایاریها (شرایط عضویت و نحوه انتخاب اعضای شورایاریها)
ستاد هماهنگی و اجرایی شورایاریها:
در شورای اسلامی شهر تهران 5 نفر از اعضای شورا به عنوان اعضای ستاد هماهنگی و اجرایی شورایاریها مسئولیت سیاستگذاری، برنامه ریزی، نظارت، و هدایت امور شورایاریها را بر عهده دارند. دو نفر از اعضاي كميسيون فرهنگي و اجتماعي شورای اسلامی شهر تهران به انتخاب و معرفي اين كميسيون و سه نفر از اعضاي شوراي اسلامي شهر تهران مي‌باشند كه با تصويب شورا منصوب خواهند شد.
ستاد هماهنگی و اجرایی طی فراخوانی اقدام به برگزاری انتخابات معتمدین محل و ستاد نظارت بر انتخابات شورایاریها در هر منطقه از تهران می‌نماید. پس از تعیین ستاد نظارت در هر محله فراخوان ثبت نام از متقاضیان عضویت در شورایاری هر محل توسط ستاد نظارت انجام می‌پذیرد و بعد از بررسی و صلاحیت هر یک از کاندیداها، مرحله انجام انتخابات با نظارت کامل ستاد نظارت و ستاد هماهنگی و اجرایی شورای شهر صورت می‌پذیرد.
در مرحله بعد پس از انجام انتخابات و مشخص شدن اعضای شورایاری، اعضاء از بین خود یک نفر را به عنوان دبیر شورایاری محل انتخاب می‌نمایند سپس ستاد هماهنگی و اجرایی شورایاری‌های شورای اسلامی شهر از میان دبیران محلات نسبت به انتخاب یک نفر دبیر، یک نفر جانشین دبیر و یک نفر منشی برای هر منطقه از تهران به طور جداگانه اقدام می‌کند. دبير مسئوليت سخنگويي و ارتباط با ساير انجمن‌ها و مكاتبات انجمن را بر عهده خواهند داشت، نحوه ارتباط انجمن شوراياري طبق آئين‌نامه‌اي است كه توسط ستاد هماهنگي انجمنهاي شوراياري شوراي اسلامي شهر تهران تهيه و به تصويب خواهد رسيد.
دستورالعمل فعالیت‌های اولیه شورایاری محله‌های شهر تهران نیز توسط ستاد هماهنگی و اجرایی شورایاری‌های شورای اسلامی شهر تهران تهیه و به تصویب رسیده است.
وظايف ستاد هماهنگي شورایاری‌های شورای اسلامی شهر تهران را می‌توان برنامه‌ريزي، سياستگذاري و نظارت بر شوراياريها، ارائه گزارش فعاليت شوراياريها به شوراي شهر، هماهنگي‌هاي بين شوراياريها، ابلاغ تصميمات شوراي شهر به شوراياريها، پيگيري و اجراي برنامه‌ها و خط مشي‌هاي ابلاغ شده از شوراي شهر، انتقال پيشنهادات و نظرات و طرح‌هاي شوراياريها به شوراي شهر، بازرسي در صورت درخواست شوراي شهر و تشكيل كميته انضباطي، تشكيل ستاد اجرائي، تعيين و ابلاغ شرح وظايف آن، تعيين اعضاء و دبير آن ستاد و تعيين نحوه تعامل با شوراياريها نام برد. آئين نامه‌هاي اجرايي، انضباطي و انتخابات، طرح تفضيلي و ساختار سازماني شوراياريها و اصلاحات آن توسط ستاد هماهنگي تهيه و پس از تصويب اين ستاد لازم‌الاجرا می‌باشد. همچنین اعضاء و دبير ستاد اجرايي به پيشنهاد رئيس ستاد هماهنگي و تصويب اين ستاد منصوب خواهد شد.
وظايف ستاد اجرايي نیز عبارتند از: پيگيري و اجراي برنامه‌هاي ابلاغ شده از سوي ستاد هماهنگي، ايجاد تعامل بين شوراياريها و دستگاههاي اجرايي در جهت رفع مشكلات شوراياريها، پيگيري امور جاري و مالي شوراياريهاي محله‌ها، ارائه گزارش به ستاد هماهنگي و انجام امور مربوط به انتخابات شوراياريها مطابق تصميمات و ابلاغ ستاد هماهنگي.
كليه وظايف شورایاریها اعم از ارائه طرح‌ها و همكاري‌هايي كه نياز به تعامل با دستگاههاي اجرايي دارد از طريق هماهنگي با ستاد اجرايي شوراياري انجام خواهد شد.
شرايط عضويت و نحوه انتخاب اعضاي انجمن:
ماده 5 اساسنامه انجمنهای شورایاری شرايط داوطلبان عضويت در انجمن شوراياری به شرح ذیل بیان داشته است: داشتن حداقل 25 سال سن، داشتن حداقل سواد خواندن و نوشتن، نداشتن سوء سابقه کيفری، سکونت در محله مورد نظر به مدت حداقل شش ماه.
مطابق ماده 6 اساسنامه مذکور نیز تعداد اعضای اصلی و علی البدل انجمن شوراياری محله شامل 7 نفر عضو اصلی و 3 نفر علی البدل می‌باشد.
مدت انتخاب اعضای شورایاریها (اصلاح ماده 7 اساسنامه انجمنهای شورایاری)
مطابق ماده 7 اساسنامه انجمنهای شورایاری مدت انتخاب اعضاي اصلي و علي‌البدل انجمن شوراياري دو سال بوده است اما اعضاى شوراى شهر تهران با تصويب طرحى دو فوريتى مدت زمان فعاليت اعضاى اصلى و على البدل انجمن شورايارى محلات را از دو سال به چهار سال افزايش دادند. بررسى دو فوريت طرح اصلاح ماده هفتم مصوبه تشكيل انجمن شورا ياری‌ها در دستور كار چهلمين جلسه علنى شورای اسلامی شهر قرار گرفت و در نهایت به تصویب رسید.
رئيس شوراى شهر تهران در ارتباط با این مسئله، با اشاره به اين كه دولت و مجلس به دنبال كاهش تعداد انتخابات هستند، فرمودند: «بهتر است مدت زمان فعاليت شوراها چهار سال شود، تا مجبور به برگزارى انتخابات شوراياری‌ها براى هر دو سال يكبار نباشيم و هزينه‌هاى اضافى پرداخت نكنيم. ایشان در ادامه افزودند: طبق قانون، شوراى شهر مى‌تواند معتمدان محل را به عنوان نمايندگان خود انتخاب كند و با لحاظ اين موضوع، افزايش دوره فعاليت شوراياری‌ها ايراد حقوقى ندارد».
اركان انجمنهاي شوراياري
اركان انجمن عبارتند از: انجمن شوراياري و گروه‌هاي كاري.
وظايف شوراياريهاي محلات
مهمترين فعاليت‌هايي كه انجمنهاي معتمدين محلات (شوراياری‌ها) بايد در رأس امور خود قرار دهند اعم است از:
1- شناسايي مسائل، مشكلات محله در حوزه‌هاي مختلف عمراني، فرهنگي، اجتماعي، خدماتي، اقتصادي، ورزشي، رفاهي و طبقه بندي آنها همچنين اعلام حداكثر ده مورد اولويت اول از مسائل ياد شده به ستاد اجرايي جهت پيگيري‌هاي لازم.
2- ارائه راه¬حل‌هاي رفع مشكلات و نارسايي‌هاي ياد شده در محله به ستاد اجرايي با در نظر گرفتن امكانات و فرصتهاي موجود دو سطح:
الف) سطح خُرد: ارائه هر گونه راه حل جهت حل مسائل و مشكلات، مي‌بايست پيشنهادي مبتني بر تعيين سهم مشاركت اجتماعي مردم محله، در حل مسائل ياد شده را در بر داشته باشد.
ب) سطح كلان: ارائه هر گونه راه كار در حل مشكلات مذكور در هر محله، مي‌بايست پيشنهاد مبتني بر تعيين سهم تعامل دستگاههاي اجرايي ذيربط در حل مسائل و مشكلات ياد شده را در برداشته باشد.
3- پيگيري مكاتبات اعلامي ستاد هماهنگي شوراياريهاي شوراي اسلامي شهر تهران به ستاد مشاركتهاي اجتماعي هر منطقه و يا ساير دستگاههاي اجرايي ذيربط در خصوص مشكلات و راه حل‌هاي ارائه شده توسط انجمنهاي معتمدين محلات (شوراياري).
4- همكاري جدي با كليه دستگاههاي اجرايي مسؤول در سطح محلات جهت رفع مشكلات و نارسايي‌هاي مربوطه براساس ظرفيت‌ها و امكانات موجود.
اساسنامه انجمنهای شورایاری در ماده 11 خود وظایف شورایاریها را به شرح ذیل مقرر نموده است:
1- شناسايي مشكلات، ارائه طرح و پيشنهاد و تلاش در جهت ايجاد محيطي سالم از نظر زيست محيطي با اهداف مبارزه با آلودگي‌هاي خاك، آب، آلودگي‌هاي صوتي و صرفه‌جويي انرژي در اماكن.
2- شناسايي مشكلات و ارائه طرح و پيشنهاد براي بهبود وضعيت سفرهاي درون شهري با هدف بهينه‌سازي حمل و نقل.
3- تهيه طرح و پيشنهاد در زمينه ايجاد نشانه‌ها و يادمان‌هاي شهري و پيشنهاد نامگذاري معابر، ميادين، خيابان‌ها و كوچه‌ها.
4- ارائه طرح و پيشنهاد در جهت فراهم آوردن امكانات، گذران اوقات فراغت جوانان و نوجوانان و گسترش مراكز تفريحي، ورزشي و هنري با هماهنگي ستاد اجرايي.
5- همكاري با شوراي اسلامي شهر تهران براي برقراري آرامش و امنيت شهري و مبارزه با آسيب‌هاي اجتماعي و زمينه‌هاي جرم‌خيز.
6- همكاري با شوراي اسلامي شهر براي معرفي و آموزش حقوق و وظايف شهروندي و مشاركتهاي مردمي و آگاه‌سازي همگاني.
7- ارائه طرح و پيشنهاد براي خودگرداني اماكن عمومي، تمهيد و تدارك زيباسازي و بهينه سازي فضاي زيست شهري.
8- همكاري در ايجاد و گسترش فضاي سبز و اداره خودگردان بوستان‌هاي شهري.
9- همكاري با شوراي اسلامي شهر تهران در جهت توسعه مؤسسات عام المنفعه و فعاليت‌هاي داوطلبانه.
10- بررسي و شناخت كمبودها, نيازها و نارسائيهاي اجتماعي، فرهنگي، آموزشي، بهداشتي، اقتصادي، رفاهي و عمراني محله.
11- تهيه طرح و پيشنهاد در زمينه‌هاي مختلف زندگي شهري.
12- همكاري با شوراي اسلامي شهر تهران در جهت تاسيس انواع انجمنهاي داوطلبانه در زمينه‌هاي امدادي، اجتماعي ارشادي و تشكيل تعاوني‌هاي توليد، توزيع و مصرف ارزاق عمومي.
13- همكاري با شوراي اسلامي شهر تهران در جهت كنترل قيمت‌ها و نرخ كرايه درون شهري.
14- ارائه طرح‌ها و پيشنهادات جهت آموزش برنامه‌هاي دفاع غيرنظامي به شهروندان و همكاري با شورا جهت مقابله و پيشگيري از حوادث غيرمترقبه.
15- همكاري در جهت اداره فضاهاي عمومي از قبيل دارالتحفيظ، فضاهاي ورزشي، نگارخانه‌ها و... با هماهنگي ستاد اجرايي شوراياري.
16- همكاري و همياري در اداره اماكن مذهبي و فرهنگي بنا به درخواست دستگاههاي ذيربط.
17- مشاركت در برگزاري انتخابات مجلس، رياست جمهوري، خبرگان از طريق همكاري با مسئولين و در صورت درخواست مراجع قانوني ذيربط.
18- همكاري در جهت ساماندهي حمل و نقل شهري.
با تصويب ستاد هماهنگي انجمنهاي معتمدين محلات (شوراياريها)، «آيين نامه حقوق و مسئوليت متقابل شهروندان و انجمنهاي معتمدين محلات تهران مشخص و اعلام شده است.
در مقدمه آيين نامه مذكور يكي از دلايل تشكيل نهادهاي داوطلبانه مردمي و محله‌اي، ايجاد بستر براي شكل گيري ارتباط و تعامل سازنده و فراگير بين ساكنان محدوده‌هاي محلي با يكديگر و همچنين با نهادهاي مردمي شمرده شده است. در صورت برقراري مطلوب اين ارتباط و تعامل ضلع سومي نيز تشكيل خواهد شد كه آن ارتباط با نهادها و دستگاههاي دولتي مسئول محله‌اي يا فرا محله‌اي است. شكل گيري شبكه گسترده‌اي از روابط اجتماعي و فرهنگي، ايجاد همدلي و اعتماد، ايجاد حس تعلق شهروندي، ايجاد فضاي مشاركت فعال و درگيرانه و در نهايت تشكيل و افزايش سرمايه اجتماعي از اهداف تشکیل شورایاریها می‌باشد و بدین منظور وظايف و حقوق متقابل شهروندان و انجمنهاي معتمدان محلات (شوراياريها) به شرح زير مطرح مي‌شود:
الف) مسئوليت متقابل ساكنان محلات در قبال انجمنهاي معتمدان محلات (شوراياري)
1- همكاري با اعضاي انجمن معتمدان محلات (شوراياريها)به عنوان نمايندگان منتخب محله در امور مختلف محلی.
2- كمك در معرفي، شناسايي و تعريف و تثبيت جايگاه انجمن شوراياري در محله به طريق مقتضي.
3- همفكري و مشاور به اعضاي انجمن معتمدان محله (شوراياريها) محله در شناسايي مشكلات، پيشنهاد راه حل‌ها و ارتقاي وضعيت محله.
۴ـ مشارکت و همكاري در اجراي برنامه‌ها و فعاليت‌هاي تدارك ديده شده توسط انجمنهاي معتمدان محله‌ها (شوراياريها).
۵ـ همكاري با انجمن معتمدان محله (شوراياريها) در اطلاع رساني طرح‌ها، برنامه‌ها، فعاليت‌ها و اقدامات انجمن معتمدان محله (شوراياريها) در محله.
۶ـ همكاري با انجمن معتمدان محله (شوراياريها) در تشكيل گروه‌هاي كار محله‌اي و عضويت در اين گروه‌ها.
۷ـ نظارت بر كار انجمن معتمدان محله (شوراياريها) پرسشگري قاعده‌مند و منطقي و مبتني بر طرح مطالبات و نيازهاي عمومي محله و با در نظرگرفتن موانع، محدوديت‌ها و واقعيت‌ها.
۸ـ همكاري با انجمن معتمدان محله (شوراياريها) در ارائه آمار، ارقام و اطلاعات محله‌اي، كمبودها، قوت‌ها، استعدادها و قابليت‌هاي محله.
۹ـ آشنا شدن با شرح وظايف و عملكرد انجمن معتمدان محله‌ها (شوراياريها) و تعديل و منطقي كردن مطالبات متناسب با شرح وظايف شوراياريها.
۱۰ـ حضور در جلسات، نشست‌ها و برنامه‌هايي كه توسط انجمنهاي معتمدان محله‌ها (شوراياريها) در محله برگزاري مي‌شود.
۱۱ـ ساير كمك‌ها و همكاري‌هايي كه بنا بر شرايط و امكانات محله مي‌تواند توسط ساكنان محل در راستاي پيشرفت و آباداني محله انجام گيرد.
ب) وظايف متقابل انجمن معتمدان محله‌ها (شوراياري) در قبال ساكنان محله
۱ـ اعتماد و اعتقاد به مردم محله به عنوان پشتوانه اصلي و حمايتي انجمن معتمدان محله‌ها (شوراياريها).
۲- تلاش و همت صادقانه و مخلصانه و مستمر در جهت حل مشكلات مردم محله
۳ـ انتقادپذيري و توجه به ديدگاه‌ها و نظرات مطرح شده از سوي ساكنان محله مبتني بر اصل تكريم ارباب رجوع.
۴ـ مشاركت دادن ساكنان در نيازسنجي، امكان سنجي، تصميم سازي، تصميم گيري، اجرا، نظارت و ارزيابي برنامه‌هاي محلي.
۵ـ پايبندي به اطلاع رساني و پاسخگويي به مردم محله در قبال مسئوليت‌ها، اختيارات و اقداماتي كه شوراياران پيگيري مي‌نمايند.
6- پايبندي به پذيرش و استفاده از مشاركت فعال و آگاهانه شهروندان محله در زمينه‌هاي مختلف از طرق مقتضي.
۷ـ پذيرش نظارت مردمي و لحاظ كردن نظرات و تصميمات ساكنان محله در برنامه ريزي‌ها و تصميم گيري‌ها.
۸ـ داشتن ارتباط مستمر و سازنده با مردم محله از طرق مقتضي و در همه حال.
۹ـ پيگيري منافع عام مردم محله به جاي منافع فردي، خاص يا گروهي و ارتباط با ساكنان بخش‌ها، خيابان‌ها و كوچه‌هاي مختلف محله.
۱۰ـ حضور برنامه ريزي شده در دفتر و يا محل برگزاري جلسات انجمن به منظور دريافت نامه‌ها، مكاتبات و مراجعات مردمی.
۱۱ـ و ساير وظايف و اقداماتي كه شوراياران بنا بر شرايط و امكانات محلي در راستاي جذب، گسترش سازماندهي مشاركت ساكنان محله در قالب شوراياري مي‌توانند انجام دهند.
گروهای کاری (کمیته‌های تخصصی)
مطابق ماده 12 اساسنامه انجمنهای شورایاری، «انجمنهای شوراياري محلات به منظور حسن انجام وظايف و امور محوله اقدام به تشكيل گروه‌هاي كاري داوطلبانه با حضور متخصصين خواهند نمود».
شورایاریها برای انجام مطلوب‌تر وظایف و ایفای نقش موثرتر نیازمند هماهنگی و همفکری هستند. برای ایجاد هماهنگی بیشتر و همچنین بالابردن سطح کارشناسی طرح‌ها، تصمیمات و اقدامات آنها تشکیل «کمیته تخصصی» هر محله یکی از راهکارهای در نظر گرفته شده ستاد شورایاری به شرح مندرج در آئین نامه تشکیل کمیته‌های تخصصی می‌باشد. کميته‌هاي تخصصي باید تحت نظر اعضاي شورا در نقاط مختلف شهر تشکيل شود و مجموعه نظرات و خواسته‌ها و ايده‌هاي کارشناسانه توليد شده توسط اين کميته‌ها در قالب يک نظام منسجم در اختيار شورا قرار گيرد، اين کميته‌ها مي‌توانند بر حسب گروه‌هاي متخصص جامعه مانند دانشگاهيان، فرهنگيان و نيز گروه‌هاي اجتماعي مانند جوانان، زنان و غيره تشکيل شوند و داراي زير کميته‌هايي باشند که موضوعات و مباحث مورد نظر را در هر زمينه جمع بندي و به شورا منعکس کنند. کمیته‌ي تخصصي در دل شوراياري هر محله پيشنهادي مطلوب در جهت پيشبرد سريعتر اهداف و برنامه‌ها است.
اهداف و ضرورت تشکیل کمیته‌های تخصصی شورایاریها در آئین نامه مصوب ستاد هماهنگی و اجرایی شورای اسلامی شهر تهران، استفاده بهینه از تجارب و تخصص تمامی اعضای شورایاری، تقویت بهینه کارشناسی شورایاران در زمینه طرح‌ها و برنامه‌های مصوب، برنامه ریزی برای مشارکت تمامی اعضای شورایاری در تدوین و اجرای برنامه‌ها و نظارت بر فعالیتها، تفکیک و اولویت گذاری منطقی مسائل مورد بررسی در شورایاری و تقسیم کار مناسب و منطقی با استفاده درست از تخصص و تجربه هرکدام از اعضاء بیان شده است. در هر محله 3 کمیته تخصصی به شرح زیر تشکیل می‌گردد:
1- کمیته خدمات شهری و زیست محیطی.
2- کمیته فرهنگی، اجتماعی و ورزشی.
3- کمیته شهرسازی و ترافیک.
تعداد اعضای هر کمیته تخصصی در محله حداقل 3 نفر و حداکثر 5 نفر می‌باشد و هر کدام از اعضاء می‌توانند در یک یا حداکثر 2 کمیته عضو شوند.
ضرورت تشکیل شورایاریها
با توجه به وسعت و گستردگی کلانشهر تهران، اداره پایتخت نیازمند مدیریت محله‌ای است و این میسر نمی‌شود مگر با سپردن امور به مردم که تشکیل شورایاریها یکی از راهکارهای مشارکت شهروندان برای همکاری و تعامل با مدیریت شهری است. امروزه حتی شهرهای کوچک و بزرگ دیگری نیز در صدد تشکیل شورایاریها برآمده‌اند. در واقع برای انجام امور شهروندان باید از خود آنان کمک گرفت که تشکیل شورایاریها در همین راستا صورت می‌گیرد. استقلال شورایاریها سبب خواهد شد خواسته‌های متعارف مردم از طریق این نهاد مطرح و به گوش مسئولان اجرایی برسد .
امروزه اکثر صاحبنظران، تجربه مدیریت شهری متمرکز را شکست خورده دانسته و آن را بدون مشارکت شهروندان در اداره امور شهرها و تبدیل شهرنشینان به «شهروند» غیرممکن می‌دانند از این رو جلب مشارکت شهروندان یکی از دغدغه‌های اصلی مدیریت‌های نوین شهری محسوب می‌شود که دستیابی به این مهم جز از طریق تلاش علمی و برنامه‌ریزی شده مبتنی بر شناخت کافی از مساله امکان پذیر نمی‌باشد . لازمه‌ي تحقق دموکراسی مشاركت گسترده‌ي مردم در قالب انواع سازمان‌ها و تشكل‌ها است. تمركززدايي و محلي‌گرايي در واقع سپردن امور محلي به واحدهاي كوچك و به دست مردم است. ايجاد واحدهاي محلي، نظام مديريت و اداره امور شهري را كارآمدتر ميكند و باعث صرفه جويي‌هاي اقتصادي چشم‌گيري خواهد شد . بنا به مقاله «تشکیل شورایاریها، از ضرورت تا مدیریت شهری» به قلم مهندس مهدی رضایی تکبیری قائم مقام شهرداری منطقه 8 تهران، حضور افراد بوم موجب استحکام محله‌ها می‌شود، زیرا این افراد با مشکلات محلی آشنایی کافی دارند که می‌توانند در ارتقای سطح فرهنگی و خدمات رسانی در محلات مثمرثمر باشند. در واقع، یکی از دلایل و ضرورت‌های تشکیل نهادهای داوطلبانه مردمی و محله‌ای ایجاد بستری برای شکل گیری ارتباط و تعامل سازنده و فراگیر بین ساکنین محدوده‌های محلی با یکدیگر از یکسو و تشکل‌ها و نهادهای مردمی از سوی دیگر است. در صورت برقراری و ارتباط و تعامل ضلع سومی نیز تشکیل خواهد شد که آن ارتباط با نمایندگان نهادها و دستگاه‌های اجرایی مسئول محله‌ای یا فرا محله‌ای‌ست.
شورایاریها کوچکترین هسته مشارکت مردمی در یک جامعه دموکراتیک برای دخالت دادن مردم در مشکلات خود هستند. در واقع شورایاریها را می‌توان نماد یک حرکت مردمی در انعکاس مشکلات و همکاری با مسئولین در برنامه‌های تبیین شده تلقی کرد که در صورت بهاء دادن به آنها، یک بازوی بسیار قدرتمند در کلانشهرهایی چون تهران خواهند بود و قطع به یقین این بازوی مهم در شوراهای اسلامی شهر و حتی کمک به شهرداری‌ها نقش موثری دارد.
تشکیلات شورایاریها میتواند هسته ارزنده‌ای در تبادل نظر بین مردم و مسئولین اجرایی باشد و حتی میتواند در انعکاس موضوعات کلان ممکلتی مثل وضعیت اقتصادی نیز موثر باشد. شورایاریها نشان داده‌اند که بدون داشتن هزینه و بار مالی و با بهره گیری از افرادی که به وظایف خود آشنا هستند می‌توانند خدمات خوبی برای محلات داشته باشند. شورایاریها مبنای اشتراک مساعی و مشارکت دادن اقشار جامعه و نمایندگان آنها در مراحل تصمیم سازی و تصمیم گیری کشور هستند. این حق مردم است که در فعالیتها، سیاست گذاری‌ها و تصمیم گیری‌ها در سطح ملی، منطقه‌ای، استانی، شهری و محلی مشارکت فعال داشته باشند، زیرا انعکاس مسائل و مشکلات محلی و منطقه‌ای میتواند مسئولین امر را مطلع کند.
بنابراین، انتخاب افرادی در این راستا به عنوان اعضای شورای شهر و در سطح محلات و شورایاریها میتواند نقش فعالی در حل مشکلات و هموار کردن مسیر خدمت رسانی داشته باشد. لذا، هر چقدر بتوانیم مشارکت مردمی را در اداره امور و مراحل خدمت رسانی بیشتر کرده و مردم را در این مسیر دخالت دهیم موفق‌تر عمل کرده ایم. البته باید جایگاه و محدوده اختیار شورایاران مشخص شود تا انتظارات در این حیطه بررسی گردد.
شورایاریها می‌توانند بازوان توانای شورای شهر و مجموعه مدیریت شهری برای حل معضلات محلی باشند. بدیهی است که فعالیت شورایاری محله‌ها امری ضروری و قابل قبول است چرا که برای انجام امور مردم باید از خود مردم کمک گرفت.
آقای قالیباف شهردار محترم تهران ضرورت تشکیل شورایاریها را اینگونه شرح می‌دهند: «کلان شهري مانند تهران با اين اندازه جمعيت، شامل مناطق و محله‌هاي مختلفي است و براي اداره خوب مسائل اجتماعي، فرهنگي، سياسي و فني شهر بايد مشکلات را از آخرين نقطه موثر در زندگي شهروندان حل کنيم تا مشکل يک محله به مشکل منطقه و شهر تبديل نشود».
مشارکت شهروندان در مديريت شهري مي‌تواند در تامين منابع اقتصادي، کاهش هزينه خدمات، افزايش انسجام اجتماعي، کاهش آسيب‌ها و تنش‌هاي ناشي از زندگي شهري و رضايت شهروندان موثر باشد. از اين رو مديريت شهري در صورتي مي‌تواند موفق باشد که از پايين‌ترين سطح تا بالاترين سطح در آن مديريت کلان شهري، مديريت شهري - مناطق شهري- نواحي شهري و محلات شهري به عنوان لايه‌هاي سياست گذاري و تصميم گيري وجود داشته باشد.
کارشناسان معتقدند توسعه خدمات شهري و اجرايي طرح‌هاي مشارکتي و محله‌اي راهي است که در ايجاد نقش شهروندي موثر است و در واقع رفاه شهري مي‌تواند شهرنشين را به شهروند تبديل کند. از سوي ديگر توجه عادلانه به توسعه در محله‌هاي مختلف شهر و تقسيم يکسان طرح‌ها و بودجه‌هاي شهري در محله‌هاي مختلف راهي است که مي‌تواند در تشويق شهروندان به مشارکت شهري موثر باشد. رئيس کميسيون فرهنگي اجتماعي شوراي شهر تهران مي‌گويد: شوراياري محله در 374 محله تهران که متشکل از معتمدين محله است توانسته‌اند تعامل مثبتي را با مردم برقرار کنند که اين همان تجلي شهروندي است محلات کانون تحولات شهري می‌باشد و از فضاي محله به عنوان بهترين مکان براي نهادينه کردن مفهوم شهروندي می‌توان نام مي‌برد. جامعه شناسان معتقد هستند که مشارکت شهروندان بايد از سطحي‌ترين موارد تا طرح‌هاي بزرگ شهري ديده شود. در صورتي که اين امر صورت گيرد مردم براي سرمايه گذاري در حوزه شهري تشويق شده و سرمايه‌هاي بخش خصوصي به اين سمت سرازير مي‌شود و مشکلات کمبود اعتبار و مالي شهرداري نيز براي اجراي پروژه‌هاي شهري تا حدودي مرتفع خواهد شد .
معاون اجتماعي و فرهنگي شهرداري تهران جناب آقای نوريان بیان می‌دارند: «شهروند سالم، خانواده سالم، محله سالم و شهر سالم با توسعه محلات، به عنوان کوچکترين واحد شهري محقق مي‌شود. انجام مطالعات اجتماعي با رويکرد کاربردي و براي حل علمي معضلات محلي و افکار سنجي و انجام امور فرهنگي، اجتماعي و هنري از برنامه‌هاي شهرداري تهران براي محله‌ها است.
بخش اعظم فعاليت‌هاي شهرداري در حوزه آسيب‌هاي اجتماعي، ايجابي و پيشگيرانه است و تنها در بخش‌هاي اندک و مشخصي با آسيب‌ها و معضلات اجتماعي مبارزه مي‌شود. هويت محله‌اي مي‌تواند به عنوان زمينه‌اي عملي و در دسترس براي مشارکت مدني شهروندان مورد توجه مديريت شهري قرار گيرد. مشارکت‌هاي اجتماعي مردمي، استفاده از قابليت‌ها و توانايي‌هاي شهروندان در ساماندهي امور شهر، افزايش توان مديريت شهري در اجراي پروژه‌ها و طرح‌ها، احصاء مشکلات و چالش‌هاي واقعي شهروندان و ساکنان هر محله و تعامل با حوزه‌هاي دولتي و عمومي از مهمترين اهداف رويکرد محله محوري در مديريت شهري است. بهترين راه انتقال مشکلات و خواسته‌هاي مردم به مديريت شهري و دستگاه‌ها نيز شوراياريها هستند که تاکنون اين حلقه مفقوده بوده است. از ديگر مزاياي مشارکت شهروندي را اولويت بندي اجراي طرح‌ها و پروژه‌هاي شهري با توجه به تصميم شهروندان است. اظهارات مسئولان مديريت شهري نشان مي‌دهد که لزوم مشارکت شهروندان در مسايل شهري را درک کرده‌اند و در تلاش هستند با هدفدار کردن اقدامات شهرداري براي رسيدن به اين خواسته، روحيه شهروندي و همياري گروهي را در ساکنان پايتخت تقويت کرده و از مشکلات اين کلان شهر بکاهند».
نمي‌توان از اعضاي شوراياريها انتظار كار تخصصي و مديريت تمام عيار شهري را داشت ولي مي‌توان از طريق اين طرح، مشكلات مردم را به شكل بكر و دست‌نخورده از زبان افرادي از دل محلات و مردم و بدون درگيري با سلسله مراتب اداري دريافت كرد.
جایگاه شورایاریها
اصولاً جايگاه واقعي شوراياريها در مديريت شهري كجاست و بالاخره آنها در كجاي هرم مديريت شهري اعم از سياستگذاري، تصميم گيري و يا اجرا قرار دارند؟ ماهيت وظايف شوراياري صرفاً جنبه شناسايي، نظارتي، مشورتي و همكاري دارد. شورایاریها می‌توانند بازوان توانای شورای شهر و مجموعه مدیریت شهری برای حل معضلات محلی باشند. در واقع شورایاریها حلقه واسط بين مردم و منتخبين مردم در شوراي شهر هستند. اصولاً فلسفه وجودي شوراها فراهم كردن بستر مناسب براي مشاركت و مداخله مردم در روند تصميم سازي و تصميم گيري است. شوراي شهر تهران براي انجام وظایف خود نياز به بازوهاي گسترده و قوي در سطح شهر دارد و شوراياريها مي‌توانند در اين زمينه به شوراي شهر كمك كنند. براي مثال، يكي از وظايف شوراهای شهر بررسي و شناخت كمبودها، نيازها، نارسايي‌هاي اجتماعي، فرهنگي، آموزشي، بهداشتي، اقتصادي و رفاهي و تهيه طرح‌ها و پيشنهادهاي اصلاحي و راه حل‌ها جهت برنامه ريزي و ارائه آن به مقامات ذيربط مي‌باشد. از اين رو براي شناخت اين كمبودها و نارسايي‌ها بستر و بازويي مناسب‌تر و بهتر از شوراياريهاي محلات وجود ندارد، زيرا به دليل ارتباط تنگاتنگ و نزديك با مردم محله و اشراف آنها بر مسائل و مشكلات مي‌توانند با بررسي نيازهاي موجود، بهترين پيشنهادها و راه حل‌ها را جهت برنامه ريزي و رفع مشكلات به شوراي شهر منتقل كنند .
البته، مسائل و نيازها، نارسايي‌ها و كمبودها و يا راه حل‌هاي مربوط به آنها، لايه‌هاي متفاوتي دارد. بعضي از اين مسائل در سطح كلان و بعضي ديگر در لايه‌هاي مياني و بعضي نيز در لايه‌هاي خرد مطرح است. بعضي از مشكلات و مسائل خرد را خود شوراياريها مي‌توانند در محل به طور مستقيم از طريق ارتباط با دستگاه ذيربط كه لزوماً ممكن است شهرداري هم نباشد حل كنند برای مثال خود مردم مي‌توانند به شهرداري ناحيه پيشنهاد دهند كه محل جمع آوري زباله به مكان ديگر كه محل مناسب‌تري است منتقل شود. اين را خودشان مي‌توانند پيگيري كنند و يا مثلاً براي حفاظت و نگهداري از پارك‌هاي محله خود مردم طرح و برنامه بدهند و نيازي به انجام آن توسط بخش بالا دستي (شوراي شهر) نمي‌باشد و بسياري از مسائل و مشكلات خرد را خودشان مي‌توانند حل كنند. در حقیقت قصد بر این است که به بخش‌هايي كه مردم مي‌توانند مشكلات خود را حل كنند، شكل قانونمند و رسميت يافته داده شود البته يك سري مسائل مياني و برخي مسائل كلان وجود دارد كه حل آنها نيازمند ارائه يك برنامه جامع و گسترده از سوی شورایاریها در شوراي شهر می‌باشد. نكته قابل توجه اين است كه نمي‌توان از اعضاي شوراياريها انتظار كار تخصصي و مديريت تمام عيار شهري را داشت ولي مي‌توان از طريق اين طرح، مشكلات مردم را به شكل بكر و دست‌نخورده از زبان افرادي از دل محلات و مردم و بدون درگيري با سلسله مراتب اداري دريافت كرد. شورایاریها می‌توانند بازوان توانای شورای شهر و مجموعه مدیریت شهری برای حل معضلات محلی باشند.
